İnsanda Öz ve Varoluş

Bilinçli her eylemimiz (fiilimiz) bilgiye dayanır. Başka bir ifade ile biz bir bilgiye göre hareket ederiz. Bilgi varolan hakkında hüküm vermedir, varolanı tanıtan şeydir. Varolan'dan hakkında hüküm verilebilen maddi ve manevî herşeyi anlıyorum. Öyle ise varolan bilgi konusu olabilendir.

Varolan iki türlüdür: Birisi yaratan varlık, diğeri yaratılan varlıktır. Yaratan varlık yani Allah, tekdir, ezelden beri varolup yok olmayandır. Yaratılan varlık çoktur. O zaman yaratılan varlıklar demek doğru olur. Bunlar sonradan olmadır ve sonunda da yok olurlar. Burada yaratma'dan bir nesneyi ömeksiz ve asılsız varkümayı anlıyorum.Yaratılan varlıklar ya Allah tarafından varkılmmış veya insan tarafından ortaya konulmuşlardır. Allah'ın varkıidıklan tabiî sıfatı ile vasıflandırılırlar. Yani tabiî olan, Allah tarafından yaratılandır ve yoktan varfalınmıştır. insan tarafından varkıünanlar ise vardan varedilmişlerdir. Mesela şu üzerinde yazı yazdığım masa önceden yoktu. Ustası, varolan tahta, çivi vs.den bir projeye göre onu varkılnuşür. İnsan eseri olan her şey bu türdendir.Yaratılan varlık kavramına açıklık getirmek için nelik (mahiyet) ve gerçeklik'denbahsetmek gerekir.

İslâm mantıkçıları bu iki terimi şöyle açıklarlar: Bir kavramın ahindeki tasavvuru onun neliği (mahiyeti), buna tekabül eden zihin dışındaki fertler ise onun gerçekliğidir. Her kavramın neliği vardır ama her kavramın gerçekliği yoktur. Mesela insan kavramının neliği onun zihindeki tasavvuru, gerçekliği ise zihin dışındaki fertlerdir. Halbuki ejderha kavramının
neliği vardır ama gerçekliği yoktur. Ejderha denince onu karşılayan bir anlam vardır ama zihin dışında ejderhaya delalet eden bir fert bulunmaz.

Her kavram bir varolana tekabül ettiği için, diyebiliriz ki, her varolanın neliği vardır ama her varolanın gerçekliği yoktur. İnsan, güneş, masa, kalem.,bunların hem nelikleri hem gerçeklikleri vardır. Fakat anka kuşu, kaf dağı, Ömer Seyfettin'in Efruz beyi, Şekspir'in Hamleti'nin nelikleri vardır ama gerçeklikleri yoktur.

Hem neliği hem gerçekliği olan varlıklar asıl varlıklardır. Neliği olupda gerçekliği olmayan varolanlar da hayalî varlıklardır. Atlanın yarattığı varlıkların hepsi asıl varlıklardır. Neliği olupda gerçekliği olmayan varolanlar insan eseridir. Mitolojiler, masallar, romanlardaki kişiler hayalî varlık türiindedirler.

Necati Öner
• Ankara Üniversîtesi'nde Felsefe Profesörü.