- Konbuyu başlatan
- #1
Na-Dené Dil Ailesi, Alaska’dan başlayarak kıtanın batı kıyısı ile Meksika’nın içlerine dek geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Amerika Birleşik Devletleri, Kanada ve Meksika nüfus verilerine göre bu dil ailesine üye, yedisi ölüsü (Tsetsaut, Nikola, Kwalhioqua, Umpqua, Galis, Wailaki ve Eyak) yirmi dokuzu halen konuşulan (Haida, Tlingit, Ahtna, Tanaina, İngalik, Koyukon, Kuçin, Tahltan, Sekani, Kunduz, Çipevya, Slavey, Hare, Dogrib, Karier, Babin, Çilkotin, Sarsi, Tolowa, Tututni, Kokil, Hupa, Matol, Kato, Navaho, Batı Apaçi, Hikariya Apaçi ve Çirikahua) toplam otuz beş dil bulunur. Krauss ise araştırmasında kırk beş dil sayar.
Na-Dené dil ailesi, birer dilin üye olduğu Haida ve Tlingit öbekleri yanında, geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Atabaskan öbeği olmak üzere üç ana gruba ayrılır.
Haida öbeği neredeyse sadece Kanada ve Alaska’da konuşulur, bu öbekte tek bir dil vardır; Haida dili. Tlingit öbeği ise iki dili içerir Tlingit ve Eyak dilleri. Eyak dili günümüzde konuşulmamaktadır.
Atabaskan öbeğine bağlı dillerse, Alaska ve Kanada’nın Pasifik sahilinden güneye, Meksika’nın kuzey eyaletlerine dek yayılmıştır. Kültürel açıdan birbirine benzeyen Haida ve Tlingit grubunun aksine Atabaskan dillerinin konuşan halklar arasında kültürel bir çeşitlilik gözlenir. Güneyde, Amerika Birleşik Devlerinin Arizona Eyaleti ve New Meksiko’dan, kuzeydeyse Alaska’daki Yukon vadisine dek bu dağınık coğrafyada, Atabaskan dillerini konuşan göçebe, yerleşik birçok değişik tarzda yaşam biçimini benimsemiş topluma rastlanır.
Goddard (1996) ve Mithun (1999) ölü olanlarla birlikte toplam kırk beş Na-Dené dili saymaktadır. Son yıllarda bu önerme kabul görmeye başlamıştır. Goddard, Mithun’dan tek bir farkla ayrılır. O, Eyak dilini Atabaskan dillerine daha yakın bir ilişkisi olduğunu vurgular. Goddard ve Mithun tarafından benimsenen sınıflandırmada özellikle Atabaskan koluna bağlı dillerin bazılarının lehçe mi, yoksa ayrı bir dil mi olduğu tartışılmaktadır.
Otuz bir Kuzey Atabaskan dili, Alaska’nın içlerinde Kuzey ve Kuzeybatı Kanada’da (Yukon ve Kuzeybatı Yönetim Bölgesi) İngiliz Kolumbiyası olarak da bilinen bölgelerde konuşulur (İngiliz Kolumbiyası, Alberta, Saskatchewan ve Manitoba). Bazı Atabaskan dilleri Kanada’da Kuzeybatı Yönetim bölgesinde resmi dildir (Çipevya, Dogrib, Kuçin ve Slavey).
Pasifik kıyısı ve güney Oregon ve Kuzey Kaliforniya’da ise yedi Atabaskan dili bulunmaktadır. Bunun dışında kuzey ve okyanus kıyısında konuşulan Atabaskan dillerinden yalıtılmış altı Güney Atabaskan dili bulunur; bunlar Apaçi ve Navaho topluluğudur. Bu dillerde Amerika Birleşik Devletlerinin güneybatısı ve Meksika’nın kuzeybatısının bir kısmında konuşulmaktadır.
Bazı dilbilimciler Eyak grubunu Atabaskan koluyla birleştirerek bir grup oluştururlar (Goddard’ın sınıflandırması), bu gruba Eyak-Atabaskan denilmektedir. Bazı dilbilimcilerse Na-Dené dil ailesi için onu oluşturan üç kolun ismini anarak adlandırır. (Atabaskan-Eyak-Tlingit).
Na-Dené Dil Ailesinin ayrıldığı kollar ya da alt-gruplar hakkında birçok görüş bulunmaktadır. Atabaskan kolu ilk başlarda coğrafi konuma göre sınıflandırılmıştı;
▪ Kuzey Atabaskan alt-grubu
▪ Pasifik Kıyısı Atabaskan alt-grubu
▪ Güney Atabaskan alt-grubu
Daha sonraları, özellikle Pasifik Kıyısı alt grubunda halkların kökenlerine göre bir sınıflandırma yapılma eğilimi oluşmuştur. Kuzey grubu ise sınıflandırma bahsinde oldukça problemlidir. Sınıflandırma alanında 1973 ve 1982 yıllarında Krauss tarafından iki önemli çalışma yapılmıştır. Krauss coğrafi sınıflandırmadan çok Atabaskan kabilelerinin kökensel ilişkisi üzerinde durarak bir sınıflandırma yoluna gitmiştir. Rice, Goddard (1996) ve Mithun (1999) Atabaskan Dilleri üzerine başka bir alternatif sınıflandırma üzerinde durdular;
▪ Güney Alaska alt-grubu
▪ Merkezi Alaska-Yukon alt-grubu
▪ Kuzeybatı Kanada alt-grubu
▪ Tsetsaut alt-grubu
▪ Merkezi İngiliz Kolumbiyası alt-grubu
▪ Sarsi alt-grubu
▪ Kwalhiokua-Tlatskanai alt-grubu
▪ Pasifik Kıyısı Atabaskan alt-grubu
▪ Apaçi alt-grubu
Kuzey Atabaskan alt-grubu konusunda bazı çelişkiler bulunmaktadır. Kwalhioqua-Tlatskanai alt-grubu bazen Pasifik Kıyısı Grubu altında değerlendirilmektedir. Krauss, bu tek dilden oluşan kolun Pasifik Kıyısı Grubu dillerine daha yakın olduğunu belirtir.
Başka bir sınıflandırmaysa Jeff Leer tarafından Tuttle ve Hargus’un ardılı olarak 2004 yılında yapılmıştı;
▪ Alaska (Ahtna, Dena’ina, Deg Hit’an, Koyukon, Kolçan, Aşağı Tanana, Tanacross, Yukarı Tanana, Gwich’in, Han)
▪ Yukon (Tsetsaut, N. Tutchone, S. Tutchone, Tagish, Tahltan, Kaska, Sekani, Dunneza)
▪ İngiliz Kolumbiyası (Babin-Witsuwit’en, Dakelh, Çilkotin)
▪ Doğu (Dene Suline, Slavey, Dogrib)
▪ Güney (Tsuut’ina, Apaçi, Pasifik Kıyısı Atabaskan)
Zaman içinde, Atabaskan Dilleri üzerine ayrıntılı, ayrıntılı olduğu kadar da tartışmalı bir sınıflandırma biçimi benimsenmiştir. Fakat bu listelerde bazen dil olarak kabul edilenler başka listelerde lehçe olarak anılabilmektedir. Tuttle ve Hargus’un sınıflandırılmasına alternatif olarak, başka bir sınıflandırmada ise Krauss’undur ki bu da en genel geçer kabul edilen sınıflandırmadır. Krauss, kırk beş Na-Dené dili sayar;
○ Haida Kolu; Haida Dili
○ Tlingit-Eyak Kolu; Tlingit Dili ve Eyak Dili
○ Atabaskan Kolu;
▪ Kuzey Atabaskan Grubu;
▪ Güney Alaska alt grubu; Ahtna Dili, Tanaina Dili (Dena’ina)
▪ Merkezi Alaska – Yukon alt grubu; İngalik Dili (Deg Hit’an), İnnoko Dili (Holikaçuk), Koyukon Dili, Kolçan Dili (Yukarı Kuskokwim), Aşağı Tanana Dili (Tanana), Tanacross Dili, Yukarı Tanana Dili, Güney Tuçon Dili (Tutchone), Kuzey Tuçon Dili, Kuçin Dili (Kutchin ya da Gwich’in), Han Dili (Hän)
▪ Kuzeybatı Kanada alt grubu; iki alt kola yarılır; A – Tahltan-Tagiş-Kaska alt kolu; Tagiş Dili, Tahltan Dili, Kaska Dili, Sekani Dili, Kunduz Kabilesi Dili (Dunneza ya da Beaver) B – Slave-Hare alt kolu (Güney ve Kuzey Slavey); Slavey Dili (Slave), Dağ Dili, Bear Gölü Dili, Hare Dili, Dogrib Dili, Çipevya Dili (Dene Suline, Chipewyan)
▪ Tsetsaut alt grubu; Tsetsaut Dili
▪ Merkezi İngiliz Kolumbiyası alt grubu; Babin Dili (Babine veya Kuzey Karier), Karier Dili (Carrier ya da Dakelh), Çilkotin Dili (Chilcotin ve ya Tsilhqot’in), Nikola Dili (Nicola, Stuwix)
▪ Sarsi alt grubu; Sarsi Dili (Tsuut’ina, Sarcee ya da Tsuu T’ina)
▪ Kwalhiokua–Klatskanie alt grubu; Kwalhiokua Dili (Klatskanie, Kwalhioqua)
▪ Pasifik Kıyısı Atabaskan Grubu – Kaliforniya Atabaskan alt grubu; Hupa Dili (Hoopa-Chilula), Matol Dili (Mattole ya da Bear Nehri), Eel Nehri Dili
▪ Oregon Atabaskan alt grubu; Yukarı Umpqua Dili, Tututni Dili (Rogue Nehri), Galis Dili (Galice-Applegate), Tolowa Dili (Tolowa)
▪ Güney Atabaskan (Apaçi) Grubu – Ova Apaçi alt grubu; Ova Apaçi Dili (Kiowa-Apache), Batı Apaçi alt grubu iki alt kola ayrılır; A – Çirikahua-Meskalero alt kolu; Çirikahua Dili (Chiricahua), Meskalero Dili (Mescalero), Navaho Dili (Navajo), Batı Apaçi Dili (Coyotero Apache), Doğu Apaçi alt grubu; Hikariya Dili (Jicarilla) ve Lipan Dili.
Na-Dené dillerinde de, Amerikan Yerli dillerinin birçoğunda rastlanan çokbireşimlilik özelliği karşımıza çıkar. Bu özellik başka dillere tek bir tümceyle çevrilebilen bir anlatının, neredeyse yekpare tek bir kelime tarafından ifade edilmesi olarak açıklanabilir. Tüm kavramlar, kökler, eylemler birbiri içine geçerek söylenir. Çokbireşimlilik Na-Dené dillerde, yine bir Kuzey Amerika yerli dil ailesi olan Algonkin dillerinde olduğu kadar abartılı bir biçimde karşımıza çıkmamaktadır.
Bunun yanında titrem (ton) söylenişi aynı kelimeleri anlamca ayırmak için Na-Dené dillerinde rastlanan bir olgudur. Bu dil ailesine bağlı dillerin bazılarında yüksek ve alçak titreme rastlanır. Bunun yanında Na-Dené dillerinde yüksek ve alçak tona göre kimi dilleri ayrıştırmak mümkündür. Örneğin, Kuçin ve Apaçi dillerinde alçak, Çipevya dilinde ise yüksek tona rastlanır. Na-Dené dillerinde etken ve edilgen eylemler arasında kesin bir ayrım vardır. Adlardan eylem türetilebilir. Eylemde zamandan çok görünüş, çatısına önem verilmesi de bu dil ailesi için karakteristik özelliklerden biridir.
Tekrar kurulmuş Ön-Atabaskan Dilinde dişyuvasıl, dişyuvasıl sürtünmeli, gırtlaksı, sızıcı, damaksıl, art damaksıl, çift dudaksıl, hışırtılı, küçül dil ünsüzleri yanında belirgin bir şekilde ayrışan yarı kapantılı, soluklu veya soluksuz, gırtlaksı, ötümlü veya ötümsüz ünsüzlere rastlanır. Tekrar kurulmuş olan Ön-Atabaskan Dilinde 40 ünsüz bulunduğunu Cook (1981), Krauss ve Golla (1981), Krauss ve Leer (1981), Cook ve Rice (1989) belirtmiştir. Ön-Atabaskan dilinde hemen tüm Atabaskan dillerinde karşımıza çıkan uzun ve kısa ünlü ayrımı bulunmaktadır.
Na-Dené dil ailesi, birer dilin üye olduğu Haida ve Tlingit öbekleri yanında, geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Atabaskan öbeği olmak üzere üç ana gruba ayrılır.
Haida öbeği neredeyse sadece Kanada ve Alaska’da konuşulur, bu öbekte tek bir dil vardır; Haida dili. Tlingit öbeği ise iki dili içerir Tlingit ve Eyak dilleri. Eyak dili günümüzde konuşulmamaktadır.
Atabaskan öbeğine bağlı dillerse, Alaska ve Kanada’nın Pasifik sahilinden güneye, Meksika’nın kuzey eyaletlerine dek yayılmıştır. Kültürel açıdan birbirine benzeyen Haida ve Tlingit grubunun aksine Atabaskan dillerinin konuşan halklar arasında kültürel bir çeşitlilik gözlenir. Güneyde, Amerika Birleşik Devlerinin Arizona Eyaleti ve New Meksiko’dan, kuzeydeyse Alaska’daki Yukon vadisine dek bu dağınık coğrafyada, Atabaskan dillerini konuşan göçebe, yerleşik birçok değişik tarzda yaşam biçimini benimsemiş topluma rastlanır.
Goddard (1996) ve Mithun (1999) ölü olanlarla birlikte toplam kırk beş Na-Dené dili saymaktadır. Son yıllarda bu önerme kabul görmeye başlamıştır. Goddard, Mithun’dan tek bir farkla ayrılır. O, Eyak dilini Atabaskan dillerine daha yakın bir ilişkisi olduğunu vurgular. Goddard ve Mithun tarafından benimsenen sınıflandırmada özellikle Atabaskan koluna bağlı dillerin bazılarının lehçe mi, yoksa ayrı bir dil mi olduğu tartışılmaktadır.
Otuz bir Kuzey Atabaskan dili, Alaska’nın içlerinde Kuzey ve Kuzeybatı Kanada’da (Yukon ve Kuzeybatı Yönetim Bölgesi) İngiliz Kolumbiyası olarak da bilinen bölgelerde konuşulur (İngiliz Kolumbiyası, Alberta, Saskatchewan ve Manitoba). Bazı Atabaskan dilleri Kanada’da Kuzeybatı Yönetim bölgesinde resmi dildir (Çipevya, Dogrib, Kuçin ve Slavey).
Pasifik kıyısı ve güney Oregon ve Kuzey Kaliforniya’da ise yedi Atabaskan dili bulunmaktadır. Bunun dışında kuzey ve okyanus kıyısında konuşulan Atabaskan dillerinden yalıtılmış altı Güney Atabaskan dili bulunur; bunlar Apaçi ve Navaho topluluğudur. Bu dillerde Amerika Birleşik Devletlerinin güneybatısı ve Meksika’nın kuzeybatısının bir kısmında konuşulmaktadır.
Bazı dilbilimciler Eyak grubunu Atabaskan koluyla birleştirerek bir grup oluştururlar (Goddard’ın sınıflandırması), bu gruba Eyak-Atabaskan denilmektedir. Bazı dilbilimcilerse Na-Dené dil ailesi için onu oluşturan üç kolun ismini anarak adlandırır. (Atabaskan-Eyak-Tlingit).
Na-Dené Dil Ailesinin ayrıldığı kollar ya da alt-gruplar hakkında birçok görüş bulunmaktadır. Atabaskan kolu ilk başlarda coğrafi konuma göre sınıflandırılmıştı;
▪ Kuzey Atabaskan alt-grubu
▪ Pasifik Kıyısı Atabaskan alt-grubu
▪ Güney Atabaskan alt-grubu
Daha sonraları, özellikle Pasifik Kıyısı alt grubunda halkların kökenlerine göre bir sınıflandırma yapılma eğilimi oluşmuştur. Kuzey grubu ise sınıflandırma bahsinde oldukça problemlidir. Sınıflandırma alanında 1973 ve 1982 yıllarında Krauss tarafından iki önemli çalışma yapılmıştır. Krauss coğrafi sınıflandırmadan çok Atabaskan kabilelerinin kökensel ilişkisi üzerinde durarak bir sınıflandırma yoluna gitmiştir. Rice, Goddard (1996) ve Mithun (1999) Atabaskan Dilleri üzerine başka bir alternatif sınıflandırma üzerinde durdular;
▪ Güney Alaska alt-grubu
▪ Merkezi Alaska-Yukon alt-grubu
▪ Kuzeybatı Kanada alt-grubu
▪ Tsetsaut alt-grubu
▪ Merkezi İngiliz Kolumbiyası alt-grubu
▪ Sarsi alt-grubu
▪ Kwalhiokua-Tlatskanai alt-grubu
▪ Pasifik Kıyısı Atabaskan alt-grubu
▪ Apaçi alt-grubu
Kuzey Atabaskan alt-grubu konusunda bazı çelişkiler bulunmaktadır. Kwalhioqua-Tlatskanai alt-grubu bazen Pasifik Kıyısı Grubu altında değerlendirilmektedir. Krauss, bu tek dilden oluşan kolun Pasifik Kıyısı Grubu dillerine daha yakın olduğunu belirtir.
Başka bir sınıflandırmaysa Jeff Leer tarafından Tuttle ve Hargus’un ardılı olarak 2004 yılında yapılmıştı;
▪ Alaska (Ahtna, Dena’ina, Deg Hit’an, Koyukon, Kolçan, Aşağı Tanana, Tanacross, Yukarı Tanana, Gwich’in, Han)
▪ Yukon (Tsetsaut, N. Tutchone, S. Tutchone, Tagish, Tahltan, Kaska, Sekani, Dunneza)
▪ İngiliz Kolumbiyası (Babin-Witsuwit’en, Dakelh, Çilkotin)
▪ Doğu (Dene Suline, Slavey, Dogrib)
▪ Güney (Tsuut’ina, Apaçi, Pasifik Kıyısı Atabaskan)
Zaman içinde, Atabaskan Dilleri üzerine ayrıntılı, ayrıntılı olduğu kadar da tartışmalı bir sınıflandırma biçimi benimsenmiştir. Fakat bu listelerde bazen dil olarak kabul edilenler başka listelerde lehçe olarak anılabilmektedir. Tuttle ve Hargus’un sınıflandırılmasına alternatif olarak, başka bir sınıflandırmada ise Krauss’undur ki bu da en genel geçer kabul edilen sınıflandırmadır. Krauss, kırk beş Na-Dené dili sayar;
○ Haida Kolu; Haida Dili
○ Tlingit-Eyak Kolu; Tlingit Dili ve Eyak Dili
○ Atabaskan Kolu;
▪ Kuzey Atabaskan Grubu;
▪ Güney Alaska alt grubu; Ahtna Dili, Tanaina Dili (Dena’ina)
▪ Merkezi Alaska – Yukon alt grubu; İngalik Dili (Deg Hit’an), İnnoko Dili (Holikaçuk), Koyukon Dili, Kolçan Dili (Yukarı Kuskokwim), Aşağı Tanana Dili (Tanana), Tanacross Dili, Yukarı Tanana Dili, Güney Tuçon Dili (Tutchone), Kuzey Tuçon Dili, Kuçin Dili (Kutchin ya da Gwich’in), Han Dili (Hän)
▪ Kuzeybatı Kanada alt grubu; iki alt kola yarılır; A – Tahltan-Tagiş-Kaska alt kolu; Tagiş Dili, Tahltan Dili, Kaska Dili, Sekani Dili, Kunduz Kabilesi Dili (Dunneza ya da Beaver) B – Slave-Hare alt kolu (Güney ve Kuzey Slavey); Slavey Dili (Slave), Dağ Dili, Bear Gölü Dili, Hare Dili, Dogrib Dili, Çipevya Dili (Dene Suline, Chipewyan)
▪ Tsetsaut alt grubu; Tsetsaut Dili
▪ Merkezi İngiliz Kolumbiyası alt grubu; Babin Dili (Babine veya Kuzey Karier), Karier Dili (Carrier ya da Dakelh), Çilkotin Dili (Chilcotin ve ya Tsilhqot’in), Nikola Dili (Nicola, Stuwix)
▪ Sarsi alt grubu; Sarsi Dili (Tsuut’ina, Sarcee ya da Tsuu T’ina)
▪ Kwalhiokua–Klatskanie alt grubu; Kwalhiokua Dili (Klatskanie, Kwalhioqua)
▪ Pasifik Kıyısı Atabaskan Grubu – Kaliforniya Atabaskan alt grubu; Hupa Dili (Hoopa-Chilula), Matol Dili (Mattole ya da Bear Nehri), Eel Nehri Dili
▪ Oregon Atabaskan alt grubu; Yukarı Umpqua Dili, Tututni Dili (Rogue Nehri), Galis Dili (Galice-Applegate), Tolowa Dili (Tolowa)
▪ Güney Atabaskan (Apaçi) Grubu – Ova Apaçi alt grubu; Ova Apaçi Dili (Kiowa-Apache), Batı Apaçi alt grubu iki alt kola ayrılır; A – Çirikahua-Meskalero alt kolu; Çirikahua Dili (Chiricahua), Meskalero Dili (Mescalero), Navaho Dili (Navajo), Batı Apaçi Dili (Coyotero Apache), Doğu Apaçi alt grubu; Hikariya Dili (Jicarilla) ve Lipan Dili.
Na-Dené dillerinde de, Amerikan Yerli dillerinin birçoğunda rastlanan çokbireşimlilik özelliği karşımıza çıkar. Bu özellik başka dillere tek bir tümceyle çevrilebilen bir anlatının, neredeyse yekpare tek bir kelime tarafından ifade edilmesi olarak açıklanabilir. Tüm kavramlar, kökler, eylemler birbiri içine geçerek söylenir. Çokbireşimlilik Na-Dené dillerde, yine bir Kuzey Amerika yerli dil ailesi olan Algonkin dillerinde olduğu kadar abartılı bir biçimde karşımıza çıkmamaktadır.
Bunun yanında titrem (ton) söylenişi aynı kelimeleri anlamca ayırmak için Na-Dené dillerinde rastlanan bir olgudur. Bu dil ailesine bağlı dillerin bazılarında yüksek ve alçak titreme rastlanır. Bunun yanında Na-Dené dillerinde yüksek ve alçak tona göre kimi dilleri ayrıştırmak mümkündür. Örneğin, Kuçin ve Apaçi dillerinde alçak, Çipevya dilinde ise yüksek tona rastlanır. Na-Dené dillerinde etken ve edilgen eylemler arasında kesin bir ayrım vardır. Adlardan eylem türetilebilir. Eylemde zamandan çok görünüş, çatısına önem verilmesi de bu dil ailesi için karakteristik özelliklerden biridir.
Tekrar kurulmuş Ön-Atabaskan Dilinde dişyuvasıl, dişyuvasıl sürtünmeli, gırtlaksı, sızıcı, damaksıl, art damaksıl, çift dudaksıl, hışırtılı, küçül dil ünsüzleri yanında belirgin bir şekilde ayrışan yarı kapantılı, soluklu veya soluksuz, gırtlaksı, ötümlü veya ötümsüz ünsüzlere rastlanır. Tekrar kurulmuş olan Ön-Atabaskan Dilinde 40 ünsüz bulunduğunu Cook (1981), Krauss ve Golla (1981), Krauss ve Leer (1981), Cook ve Rice (1989) belirtmiştir. Ön-Atabaskan dilinde hemen tüm Atabaskan dillerinde karşımıza çıkan uzun ve kısa ünlü ayrımı bulunmaktadır.