Etik Kuramlari — Dogru Ve Yanlis Ayrimi

Bu baslik altinda vakit buldukca makaleler seklinde bazi etik kuramlari, erdem teorilerini, yada erdem, etik ve ahlaki kavramlari reddeden kuramlari olabildigince genis bir cercevede incelemeye, aktarmaya, paylasmaya ve katilim olursa tartismaya calisacagim. Pek cok farkli alana deginsem de bunlari baslangic seviyesindeki felsefe okurlarinin anlayisina gore yazacagim. Arzu ederseniz daha derin bir anlayis icin ozellikle felsefe ansiklopedilerini oneririm. Basligi ilk olarak evrim agacindan esinlenerek “etik agaci” olarak belirlesem de sonradan felsefenin dogru yanlis ayrimlarini, teorilerini ve ideolojilerini on plana cikaran bu baslikta karar kildim. Konulara gore tek tek baslik acmak yerine ayni baslik altinda toparlamayi, bilgiye ulasimda pratik olmasi sebebiyle bu baslik altinda yazacagim. Anlatacaklarim asagida okuacaginiz uzere herhangi bir ahlak yada etik teorisini on palana cikarmak, onu sivriltmek yada Kabul ettirmek amaci tasimamakta, aksine olabildigince tarafsiz olmaya ve genel bir bilgi paylasimi olmasi amacini tasiyacaktir. Dolayisiyla aktarilanlar belirli bir perspektiften degil, birbirinden farkli olan pek cok perspektifi sunacaktir.

Yazilanlari arzu ederseniz burada tartisabilir yada detaylandirabiliriz. Yine arzu ederseniz bu yazilari kopyalayip kendi yazinizmis gibi baska yerlerde de paylasabilirsiniz. Yeter ki insanlar bilgi edinebilsin. Zaten amac da insanlara ulasabilmek ve bilgiyi yayabilmektir Asagida gordugunuz uzere bir sema ekledim. Genel perspektifleri ortaya koymasi acisindan iyi gorunuyor. Fakat biz daha detayli ve sade bir dille konulari inceleyecegiz. Cunku anlatacaklarimin bazilari bu semada yok. Bu semayi sadece genel bir fikir vermesi icin sectim.

Isimleri eger unutmazsam buyuk harfle yazmaya ozen gosterecegim.





Iyi okumalar dilerim

Faydacilik

Faydaciligi FRANCIS HUTCHESON soyle tanimlar: “En iyi eylem, en fazla sayida insan icin en fazla mutlulugu saglayan seydir. “

Faydaciliga Baslarken


Yukarida vermis oldugum tanim cok acik olsa da faydacilik, gelecekteki olasi eylemlerimizden hangilerinin yasamlarimizda iyiligi tesvik ettigini felsefi olarak inceleyerek dogrunun ve yanlisin belirlenebilecegini savunur. Cogunlukla ateistlerin basvurdugu normatik etik sinifindandir. Konuyu daha sonra detaylandiracagim. Ama once EPIKUROS ve onun hedonizminden bahsedelim.


Hedonism

Epicurus, hedonistlerin ilklerindendir. Faydaciligin ileride Bentham ve daha sonra Mill ile atilacak olan temeli aslinda Epicurus'a dayanir.


Hedonizm bir refah, mutluluk yada haz duyma teorisidir - yani hayatin ne kadar iyi gittigine yada ne kadar haz verdigine odaklanan bir teori. Hedonizmi diger esenlik/refah teorilerinden ayiran sey, hedonistin basarili bir yasami tanimlayan seyin o yasamdaki zevk miktariyla dogrudan iliskili olduguna inanmasidir; yoksa baska hicbir faktorle ilgisi yoktur. Bu nedenle, bir kisi hayatinda ne kadar cok zevk alirsa, hayati o kadar iyi olarak tanimlar. Ornegin isleri yolunda gittiginde mutlu olur ve soranalra "hersey cok iyi" der; bununla birlikte bunun tersi de gecerlidir' yani isleri kotu gittiginde mutsuzlasir ve hayatin nasil diye soranlara "cok kotu" olarak yanit verebilir. Hedonizmin kokleri en azindan EPIKUROS ve Antik Yunanistan'a kadar izlenebilir. EPIKUROS, bir kisi icin birincil icsel iyiligin haz oldugu hedonist goruse sahipti; yani bu; zevkin nedeni veya baglami ne olursa olsun, zevkin bir kisi icin her zaman iyi oldugu anlamina gelir. Bu teoriye gore haz bir insan icin her zaman ozunde iyidir ve daha az zevk yada aci cekmek, haz duymamak her zaman ozunde kotudur.

Hedonizm, hayatinizi neyin daha iyi hale getirdigine dair nispeten basit bir teoridir. Eger piyangoyu kazanirsaniz, gercek askinizla evlenirseniz veya istediginiz nitelikleri kazanirsaniz hayatinizin daha iyi olacagini dusunuyorsaniz, bu yargilarin hedonist aciklamasi, bu seylerin ancak size zevk veriyorsa sizin icin iyi oldugudur.

FRED FELDMAN vardir; der ki haz fiziksel bir seydir. Kendisi tutumsal Hedonizm olarak bilinen bir teorinin savunucusudur. Bu teoriye gore, psikolojik zevkler bir kisi icin ozunde iyi sayilabilir. Bu nedenle, bir kitap okumak fiziksel bir sekilde zevk uretmiyor gibi gorunse de, bir hedonist bu okuma eylemiyle iliskili olarak psikolojik hazza deger verebilir ve boylece bir kisinin mutlulugunu saglayacagini soyler. Yani duyumsanan haz mutluluk getirir ve bu yuzden iyi olarak tanimlanir. Bu hedonistik zevk anlayisi, ornegin bir kisinin neden Lady Gaga albumunden bu kadar cok zevk alirken bir baskasinin zevk almadigini aciklar. Dolayisiyla bireysel olarak bir sey birisi icin iyiyken, digeri icin iyi olmayabilir.


Simdi modern zamana iliskin cok onemli iki isimden bahsedecegim. Bunlardan ilki BENTHAM, digeri S. MILLdir. Bentham'dan kisa bir girisle konuya baslayalim.


Jeremy Bentham



Klasik faydacilik Bentham ile baslar ve ozellikle Mill'ile gelistirilir. Bentham, faydaciligi kesfetmemistir fakat formulize etmistir. Mill, Bentham'in bazi problemli yaklasimlarini da cozmustur. Mill, Bentham ile yer yer farkli noktalarda ayrilmaktadir. Sonraki yazida daha detayli deginecegim.


J. BENTHAM (1748-1832), “klasik faydacilarin” ilkiydi. Gercek bir sosyal reform arzusuyla hareket etmistir. Bentham, hukuk, siyaset ve ekonomiyle oldugu kadar felsefeyle de ilgilenmistir. Bentham, ahlaki Faydacilik teorisini yukarida acikladigim hedonist dusunce anlayisinin temeli uzerinde gelistirdi. Bentham'a gore, bir hayatin degerini veya bir eylemin degerini belirleyen tek sey, eylemin sonucu olarak uretilen haz miktaridir. Aslinda Bentham, hedonist bir faydacidir. Bununla birlikte, Hedonizm'e olan bu dusuncesi, Bentham'in keyfi olarak kabul ettigi bir sey degildi; Ona gore hazcilik, dunyadaki kanitlarla ampirik yani deneysel olarak acikca gorulebilir. Bentham'a gore: Doga, insanligi iki egemen gucun yani, aci ve zevkin etki alanina yerlestirmistir. Ne yapmamiz gerektigi yalnizca bu iki seyle alakalidir.

Bentham, davranislarimizi yonlendiren faktorler hakkindaki bu ampirik iddiadan, nasil yasamamiz gerektigine dair normatif bir iddiaya yonelir. Daha fazla zevk ve daha az acinin ortaya cikmasina dayanan bir ahlaki teori yaratir. Faydaciligi derken, “fayda” teriminin ne anlama geldigini anlamak da cok onemlidir. Bentham bunu fayda, avantaj, zevk, iyilik veya mutluluk uretme egiliminde olan sey olarak tanimlar; veya kotuluk/ mutsuzluk yaratmayan sey olarak da anlatmaya calisir.

Boylece fayda, haz tesvik edildiginde ve mutsuzluktan kacinildiginda ortaya cikan seydir. Yani onun icin iyiliK hazda yasanan artis ve dolayisiyla kotuluk veya mutsuzluk ise acida yasanan artistir. Bentham, bu fayda anlayisini akilda tutarak, bir Fayda Prensibi formule etmistir: Fayda ilkesi ile kastedilen, mutlulugu artirma veya azaltma egilimine gore, her turlu eylemi onaylayan veya onaylamayan ilkedir. Faydaciligi ilk defa o bulmamistir ama ilk defa o FORMULIZE ETMISTIR.

Gercekte, bu ilke basitce, zevk acisindan tanimlanan faydayi arttirmanin onaylanmasi gerektigini ve faydayi azaltmanin onaylanmamasi gerektigini soyler.

Hedonizm'le iliskili olan Fayda Ilkesi, Bentham'in bu gorusu faydacilik kuraminin temelini olusturur. Yanlislikla JOSEPH PRIESTLEY'e (1733-1804) atfedilen ifadeye dayanarak, Bentham, dogru ve yanlisin olcusunun, EN FAZLA SAYIDAKI BIREY ICIN EN FAZLA MUTLULUK GETIREN SEY oldugunu soyler. Tabii ki, Bentham icin iyi sayilan sey zevktir. Aslina bakarsaniz, Bentham'in kendisinin temel aksiyom dedigi seyi, ahlaki davranis icin en fazla sayida insan icin en buyuk hazzi tesvik etmenin bir gerekliligi seklinde yeniden ifade edebiliriz.



Simdi de Bentham’in Faydaciliginin yapisina biraz deginmek istiyorum.

Bentham, bireyin mutlulugunu yada duyumsadigi hazzi olcut alarak hedonist bir yaklasim surerken, Faydacilik dusuncesini de sonucsalcilik [Consequentialist yada Teleological], gorecilik [relativist], maximize etmek ve tarafsizlik kavramlari uzerine insaa etmistir.

Bentham'ın Faydacılığı sonuçsalcidir, çünkü bir eylemin veya olayın ahlaki değeri tamamen o olayın sonuçları tarafından belirlenir. Teori, aynı nedenle, Yunanca “son” veya “amaç” anlamına gelen telos kelimesine dayanarak teleolojik olarak da tanımlanır. “B Eylemi” yerine “A Eylemi” sonuc olarak daha daha fazla haz/refah ve mutluluk sagliyorsa, o zaman Faydacılığın temel aksiyomuna göre “A Eylemi” secilmelidir ve ahlaki olarak daha doğrudur; Bu durumda “B Eylemi”ni seçmek ahlaki olarak yanlış olur.

Ek olarak, Bentham'ın Faydacılığı Mutlakçı olmaktan çok Görecelidir. Mutlakçı ahlaki görüşler, bağlam veya sonuçlara bakılmaksızın belirli eylemlerin her zaman ahlaki olarak yanlış olacağını savunur. Örneğin, bazi insanlar kosul ne olursa olsun işkencenin her zaman ahlaki olarak kabul edilemez olduğunu öne sürüyor. O halde mutlakiyetçilere göre, işkence eylemi her durumda ve her kosulda kesinlikle yanlıştır. Açıkcasi, Bentham bu tür bir görüşe sahip degil. Ornegin kalabalik bir mekana yerlestirilen bir bomba ihbarinin oldugunu dusunun. Eylem gerceklesmeden once bir terrorist ele geciriliyor. Bentham’a gore bazen bir terroristin iskencede cektigi aci sonrasi verecegi bir bilgi ile toplu bir katliamin onlenmesi durumunda, genel olarak daha fazla zevk/mutluluk (veya yasanacak acinin azaltilmasi sebebiyle) iskence bu durumda dogru bir davranis olabilir. Bu temelde, Benthamcı faydacı, belirli bir eylemin doğru ya da yanlış olup olmadığının her zaman eylemin gerçekleştiği duruma gore ele alir. Yani oyle bir davranis olmali ki o davranis pek cok kisinin hayatini olumlu etkiledigi olcude iyi sayilir ve ayni zamanda oyle bir davranis olmali ki aci en az sayidaki insana yada en az aci miktarina indirilmeli, iste o zaman davranis iyi veya kotu olarak ayrilabilir.

Bu zevk miktari Bentham’da en kritik olcuttur. Fakat bu; bir egoism degildir. Aslinda faydaci normative etik egoism ile iliskili degildir. Orneğin, yeni bir kitaba para harcamaktan biraz zevk aldiginizi dusunun; bu para evsizler için yerel bir hayır kurumuna bağışlansaydı daha fazla zevk miktari olacakti, o zaman yeni bir kitap satın almak ahlaki olarak bir yonuyle yanlış olur. bu durumda mümkün olan toplam zevk miktarını maksimize etmediği ve sadece kucuk bir miktar zevke yol acmasi sebebiyle etik degildir. Son olarak, Bentham'ın Faydacılığı, önemli olanın maksimum sayıda insan için maksimum zevk miktarını güvence altına almak olduğu anlamında da tarafsızdır; teori, hangi insanların bu toplam zevke erişmesi veya onu paylaşması gerektiği konusunda özel bir tercih vermez. Bentham'ın faydacı teorisi, çıkarların eşit olarak değerlendirilmesi fikriyle ilişkilidir; toplam zevk maksimize edildiği sürece, bunun önemi yoktur.

Son olarak, Bentham'ın Faydacılığı, ayni sekilde maksimum sayıda insan için maksimum zevk miktarını güvence altına almak anlamında da tarafsızdır; başkanlar, kardeşler, çocuklar, arkadaşlar veya düşmanlar tarafından yaşanması önemli değildir. Statümüz, davranışımız veya diğer herhangi bir sosyal faktör ne olursa olsun hepimiz eşitiz.